Afet Yönetimi ve  ISO 22320 Acil Durum Yönetim Sistemi

En yalın tanımı ile Afet Yönetimi kavramı, önceden tanımlanan tehlikelere karşı hazırlıklı olma, zarar ve riski azaltma, müdahale etme ve iyileştirme amacıyla mevcut kaynakları organize eden analiz, planlama, karar alma ve değerlendirme süreçlerinin tümü olarak ifade edilebilir. 

Afet Yönetimi ve Afetler

Yaşadığımız coğrafyada başta deprem olmak üzere, sel, orman yangını, heyelan gibi doğal afetleri çok sık tecrübe etmekteyiz. Bu ve benzeri afetlerin varlığını inkâr ederek yaşamamız mümkün değildir. Biz unuttukça kendini acı bir şekilde hatırlatan bu afetler ile mücadele ancak felaketten önceki hazırlık ile etkin bir şekilde yürütülebilecektir.

Kamu kurumları, görev tanımları içerisinde afet öncesi ve sonrası sorumluluklarını yerine getirmektedir ve de getirmelidir. Biz bu yazımızda bu kurumların neyi doğru ya da yanlış yaptığını yahut neyi nasıl yapması gerektiğini tartışmak yerine her ölçekteki organizasyonun kendi bağlamında uygulaması gereken afet yönetimi kavramına değineceğiz.

Afet Yönetimi’nin 4 temel aşaması;

1. Önlem
2. Hazırlık
3. Müdahale 
4. İyileştirme 

Makro ölçekte yani ülke genelinde veya bölgesel olarak afetin nasıl yönetileceği bizim uzmanlık alanımız olmadığı gibi bu yazının konusu da değil. Biz mikro ölçekte organizasyonların afet yönetimi esnasında başta ISO 22320 standardı olmak üzere diğer ISO standartlarından nasıl faydalanabileceğine dair ipuçları vermek istiyoruz. Amacımız; halihazırda topyekûn ve canhıraş bir şekilde verilen deprem sonrası mücadeleye kendi bilgimiz dahilinde katkı vermek ve gücümüz nispetinde farkındalık sağlamaktır.

ISO 22320 Nedir?

Özgün adı ISO 22320:2018 Security and Resilience – Emergency Management – Guidelines for incident management olan standart TSE tarafından, TS ISO 22320 Toplumsal güvenlik – Acil durum yönetimi – Olay Yanıt Gereksinimleri olarak çevrilmiştir. Bknz

ISO 22320; afet yönetiminin önemini vurgulayan, afet yönetimindeki yapıyı ve temel bileşenleri tanımlayan, afet yönetimi esnasında organizasyonlar arasındaki iş birliğini destekleyici yöntemler öneren bir yönetim sistemi standardıdır.

ISO 22320’nin Kapsamı Nedir?

Standardın tanıtım/özet bölümünde kapsamı şu şekilde ifade edilmektedir:

• Olay/afet yönetiminin değerini, önemini ve amacını açıklayan ilkeler,
• Rollere, sorumluluklara, görevlere ve kaynakların yönetimine odaklanan süreç ve yapı dahil olmak üzere olay/afet yönetiminin temel bileşenleri,
• Ortak iletişim ve iş birliği yoluyla diğer organizasyonlar ile birlikte çalışma yöntemleri,

Söz konusu standart, her türden ve büyüklükteki olaya müdahalede bulunan tüm kuruluşlar için geçerlidir. Standart, tek bir organizasyon için olduğu kadar, kendi organizasyon yapılarını kullanmaya devam ederken birlikte çalışmayı veya birleşik bir organizasyon yapısını kullanmayı seçen iki veya daha fazla organizasyon için de geçerlidir. Bu yönü ile de iş birliği ve koordinasyonu desteklemektedir.

ISO 22320’nin Ortaya çıkışı?

Son yıllarda gerek ülkemizde gerekse dünya genelinde, hayat kurtarmak, zararı ve tahribatı azaltmak ve temel toplumsal işlevlerin asgari düzeyde sürekliliğini sağlamak için müdahalenin önemini gösteren birçok felaket, terör saldırısı ve diğer büyük olaylar meydana gelmiştir. Bu noktadan hareketle; ISO (Uluslararası Standardizasyon Örgütü), 2011 yılında acil durum uzmanlarına, faaliyetleri kesintiye uğratan bir olay meydana geldiğinde ele alınması gereken temel sorunlar hakkında tavsiyelerde bulunmak için ISO 22320:2011 Güvenlik ve dayanıklılık- Acil durum yönetimi – olay yönetimi adıyla yönergelerini yayımladı.

ISO, ek rehberlik sağlamak için bu standardı 2018’de güncelledi. Standart, iş sürekliğini temel alan ISO 223.. serisi standart ailesinin bir parçasıdır. Bir kuruluş için iş sürekliliğinin sağlanabilmesinde olay/afet yönetimi kritik öneme sahiptir.

Olay/afet yönetimi, bir kuruluş bir tehdidin ciddiyetini belirlediğinde ve bunun olası sonuçlarını değerlendirdiğinde yani riskin tanımlanması ve olası etkilerin belirlenmesi ile başlar.

ISO 22320 Prensipleri Nelerdir?

Uygulama aşamasından önce diğer yönetim sistemi standartlarında olduğu gibi öncelikle söz konusu standardın dayandığı prensipleri bilmekte fayda vardır. Bu prensipler:

• Etik: Olayları bütünlük içinde yönetmenin önemini ve insan yaşamı ve onuru için özen gösterme yükümlülüğünü vurgular.
• Komuta birliği: Bir acil durum veya olay ekibinin her üyesi, liderlik rolündeki yalnızca bir kişiye rapor verir.
• Birlikte çalışmak: Tüm ekip üyeleri ve destek kuruluşları arasında işbirliği yapma ihtiyacı teşvik edilir.
• Tüm tehlikeler yaklaşımı: Olay yönetimi uzmanları, belirli bir riski ele almak yerine, olay yönetimine tüm tehlikeleri içeren bir yaklaşım benimsemeye teşvik edilir.
• Risk yönetimi: Olay yönetimi bir risk yönetimi faaliyetidir. Bir olay yönetimi programı planlamak için risklerin, tehditlerin ve güvenlik açıklarının anlaşılması esastır.
• Hazırlık: Çoğu iş sürekliliği etkinliğinde olduğu gibi dikkatli ön planlama, başarılı olay yönetimi planlarının önemli bir bileşenidir.
• Bilgi paylaşımı: Olay yönetimi ekipleri, bir etkinlikteki tüm oyuncular arasında ilgili olay verilerini paylaşma ve değiş tokuş etme taahhüdüne sahip olmalıdır.
• Güvenlik: Güvenli bir çalışma ortamı ve bir olay sırasında (hem müdahale edenler hem de etkilenenler için) güvenliğe önem verilmesi, olay yönetimi için gereksinimlerdir.
• Esneklik: Bir olaya ve onun öngörülemezliğine uyum sağlama yeteneği, bir olay yönetim planı ve ilgili ekibi için önemli bir yetenektir.
• İnsani ve kültürel faktörler: Olay yönetimi ekipleri, bir olayın operasyonel özelliklerini ve etkilerini değerlendirmenin yanı sıra insani ve kültürel faktörleri de destekleyebilmelidir.
• Sürekli iyileştirme: Kuruluşlar, daha iyi hale getirmek için bir plan veya programı düzenli olarak gözden geçirmeli ve güncellemelidir.

ISO 22320 kapsamımdaki planlama ve uygulama faaliyetlerinin bu prensiplere dayanması gerekmektedir.

ISO 22320 Uygulamaları ve Dokümantasyonu

Standart, kuruluşların bir olay yönetimi programı ve planı geliştirirken ele alması gereken süreçleri (yıl boyunca ve/veya bir afet/olay sırasında) tanımlar. Bu hususlar afet yönetiminin yukarıda ifade edilen 4 aşamasını da kapsamaktadır. ISO 22320’ye uygun bir iş sürekliliği doküman yapısı şu hususları içermelidir:

• Olay/Afet yönetimi hedefleri: Olay yönetimi planları, faaliyetlerin ve sorumlulukların kapsamı ile birlikte hedefleri de içermelidir.
• Durum hakkında bilgi: Planlar, afeti tanımlamak için adımlar sağlamalı ve koşullar ile potansiyel önem derecesine ilişkin ilk verileri sağlamalıdır.
• Durumun izlenmesi ve değerlendirilmesi: Planlar, gelişen olayın nasıl izleneceğini ve değişiklikleri değerlendirmeye nasıl devam edileceğini belirtmelidir.
• Bir olay eylem planını belirleyen planlama işlevi: Bir olay yönetimi faaliyeti sırasında atılacak adımları belirleyin.
• Kaynakların tahsisi, izlenmesi ve serbest bırakılması: Kuruluş, olay müdahalesinde kullanması muhtemel olan tüm kaynakları (insanlar, ekipman, tesisler, teknoloji) yönetmelidir.
• İletişim: Kimin kiminle iletişim kuracağını, acil durum iletişim mesajlarının içeriğini, mesaj başlatma sıklığını ve kuruluşun kullandığı teknolojileri belirtilmelidir.
• Diğer kuruluşlarla ilişkiler: Ortak operasyonel resim. Kuruluşun olay sırasında dahil olacağı birincil ve alternatif kuruluşlar tanımlanmalıdır. Bu, ilk müdahale ekiplerini, çalışanları ve tedarikçileri içerebilir.
• Terhis ve fesih: Ekipleri olayın durumunu değerlendirdikten ve sonraki adımları başlattıktan sonra müdahale sürecinin nasıl küçültüleceğini veya sonlandırılacağı planlanır.
• Dokümantasyon yönergeleri: Bu, kuruluşların hazırlaması gereken prosedür belgelerinin yanı sıra olay sonrası raporları da belirtir.

Daha basitleştirilmiş şekilde, organizasyonlar olayı/afeti tanımlamalı, bunun olası etkilerini belirlemeli, tüm kaynakları planlamalı, sorumlulukları paylaşmalı ve iletişimin nasıl sağlanacağını yazılı hale getirmelidir. Afet öncesinde bu şekilde bir planlamanın yapılması ve tatbikatlar ile personelin hazırlık seviyesini yükseltilmesinin ne kadar önemli olduğu her afette bir kez daha anlaşılmaktadır.

ISO 22320’nin Faydaları

Standarda uygun bir afet yönetim planı yapma ve uygulamanın organizasyona faydalarını 3 grupta ifade etmek mümkündür:

Pazar açısından faydaları;

• Pazardaki aktörlere karşı kurumun acil durum yönetimine ilişkin imajını ve bu konudaki sorumluluğuna dair kurumsal imajı güçlendirir ve geliştirir.
• Doğru uygulamalar ile edinilmiş bir Sertifika, kurumun pazardaki konumu hakkında net bir fikir verir.
• Doğru uygulamalar ile edinilmiş bir Sertifika, güvensizliği azaltır ve pazar fırsatlarını genişletir.

Müşteriler açısından faydaları;

• Kurumun topluma karşı sorumluluk hedeflerinin gerçekleştirilmesini sağlar.
• İlgili taraflara acil durum yönetimi organizasyonunu gösterir.
• Müşteriye güvenlik ve iyi yönetim duygusu sağlar.
• Daha yüksek verimlilik sayesinde maliyetleri en aza indirir.

Organizasyon açısından faydaları;

• İş verimliliğini ve sürdürülebilir gelişimini artırır.
• Kuruluşta afetlerden kaçınan bir güvenlik yönetimi sağlar.
• Kurum içi organizasyonunun etkinliğini artırmasına ve hizmetin izlenebilirliğini daha iyi kontrol etmesine yardımcı olur.
• Müşteri kazanma, elde tutma ve bağlılık oluşturmayı artırır.

Faydaları ifade etmişken kurumsal amacın bu standardı hakkı ile uygulamak olduğunu bir kez daha vurgulamak gerektiğini düşünüyoruz.  Diğer ISO Standartları ile entegre bir yaklaşım ile uygulanabilecek olan ISO 22320 standardında amaç duvara bir belge/ sertifika asmak değil o duvar yıkıldığında kimin ne yapacağının belli olduğu bir olay/afet yönetim sistemi kurmaktır.

Ülkemiz, 6 Şubat 2023 saat 04.17’de Kahramanmaraş merkezli çok yıkıcı bir deprem ile sarsıldı. 7.7 şiddetindeki bu deprem ve takip eden artçı sarsıntılar 10 ilimizi doğrudan etkiledi. Yazının kaleme alındığı zaman zarfında ölü sayısı resmi makamlar tarafından 44.500 olarak açıklanmıştır. Maalesef enkaz kaldırma çalışmaları tamamlanıncaya kadar bu sayının artması kaçınılmaz. 

Bir araştırmacının da dediği gibi: “Depremler olmasa ölürdük! Bunu bilmediğimiz için depremde ölüyoruz! Nasıl ki yağmurun, karın, ateşin, ayazın, rüzgârın rahmet olduğunu, olmasalar öleceğimizi bildiğimiz halde onlardan korunuyoruz; depremi de öyle bileceğiz ve aynı zamanda ondan korunacağız.

Afetlerin asla bitmeyeceği dünyamızda afete hazırlık seviyemizin artması ve gelecekte can kayıplarının olmadığı, insanca ve güven içinde yaşayabileceğimiz günlere kavuşmak dileğiyle…